ΟΠΕΔ: Πρόταση Αναθεώρησης Άρθρου 24 του Συντάγματος – Αειφορία και Βιώσιμη Ανάπτυξη

Ο ΟΠΕΔ συμμετέχει στον δημόσιο διάλογο για την επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση με κατάθεση προτάσεων σε συγκεκριμένα άρθρα. Σήμερα κατέθεσε και δημοσιοποίησε την πρόταση του για το Άρθρο 24 – Αειφορία και Βιωσιμη Ανάπτυξη. Θα ακολουθήσει για την Επιλογή Ηγεσίας στην Δικαιοσύνη.

♦ Σύνταξη και Επιμέλεια Πρότασης: Γιάννης Σιφάκης, Επιστημονικός Συνεργάτης του ΟΠΕΔ στην Ομάδα Εργασίας “Δικαιοσύνη, Ψηφιακός Μετασχηματισμός και Τεχνητή Νοημοσύνη” με Επικεφαλής την Στέλλα Δινάκη.    
Συνεργάστηκε ο Αναπλ. Επικεφαλής του ΟΠΕΔ και Επικεφαλής της Ομάδας Εργασίας “Δικαιοσύνη, New Management & Βιώσιμη Ανάπτυξη”  Ευάγγελος Ρηγάτος, Δικαστικός Υπάλληλος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου MBA. Είναι εκλεγμένος – για δεύτερη συνεχόμενη θητεία- εκπρόσωπος στην Ομοσπονδία Δικαστικών Υπαλλήλων Ελλάδας, αντιπρόσωπος της Αιτωλοακαρνανίας στο Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδας. 

Προτεινόμενο Κείμενο Άρθρου 24

Παράγραφος 1:

Το Κράτος υποχρεούται να προστατεύει το φυσικό, πολιτιστικό και ανθρωπογενές περιβάλλον ως θεμελιώδες αγαθό, εφαρμόζοντας την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης και λαμβάνοντας υπόψη το συμφέρον των μελλοντικών γενεών.

Το περιβάλλον περιλαμβάνει όλα τα οικοσυστήματα και τους φυσικούς πόρους που διαμορφώνουν τις συνθήκες ζωής και ανάπτυξης της κοινωνίας, την κοινωνική συνοχή και την υγεία. Στο πλαίσιο αυτό, το Κράτος διασφαλίζει ενεργή αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής με δεσμευτικές πολιτικές μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, επιδιώκοντας την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050. Το κράτος οφείλει να υιοθετήσει εθνικό σχέδιο προσαρμογής στα νέα κλίματα και να “επανεξετάζει” κάθε πενταετία τους περιβαλλοντικούς δείκτες, ώστε να διασφαλίζεται διαρκής παρακολούθηση. Η ενεργειακή πολιτική του Κράτους προωθεί την ταχεία ανάπτυξη και προτίμηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, την εξοικονόμηση ενέργειας και την ενεργειακή αποδοτικότητα.

Η προστασία του περιβάλλοντος αναγνωρίζεται ως θεμελιώδες δικαίωμα κάθε ανθρώπου, ενώ οι αρχές της προληπτικής δράσης και της επιμελείας του ρυπαίνοντος ενσωματώνονται ρητά στη χάραξη πολιτικής.

Παράγραφος 2: Τα δάση, οι λοιποί φυσικοί βιότοποι και οι χερσαίες και υδάτινες οικοσυστημάτων της χώρας υπόκεινται σε αυστηρή προστασία, δεδομένης της κρισιμότητάς τους για τη βιοποικιλότητα, το κλίμα και τη ζωή.

Απαγορεύεται η αλλαγή χρήσης ή η αποδάσωση των δασικών εκτάσεων χωρίς ειδική και αυστηρή νομοθετική πρόβλεψη που υπηρετεί υπέρτερο δημόσιο συμφέρον, καθώς και χωρίς υποχρεωτικά αντισταθμιστικά μέτρα όπως αναδάσωση ή αποκατάσταση αντίστοιχων οικοσυστημάτων. Το Κράτος μεριμνά για τη διατήρηση, την αποκατάσταση και τη βιωσιμότητα της βιοποικιλότητας, προστατεύοντας τη χλωρίδα, την πανίδα και γενικά τους φυσικούς πόρους (κάθε είδους οικοσύστημα) στο σύνολό τους.

Παράγραφος 3: Ο πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός πραγματοποιείται με κύριο γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιωσιμότητα: κάθε απόφαση χωροθέτησης, πολεοδόμησης ή μεγάλης κλίμακας ανάπτυξης λαμβάνει υπόψη ειδικά περιβαλλοντικά κριτήρια (π.χ. διαφύλαξη φυσικών εκτάσεων, κλιματική ανθεκτικότητα, εξοικονόμηση πόρων). Δεσμεύεται ο θεσμικός προσδιορισμός πράσινων δημόσιων χώρων, ζωνών βιοποικιλότητας και πράσινων διαδρόμων για την προστασία της φύσης μέσα στις πόλεις.

Παράλληλα κατοχυρώνεται η περιβαλλοντική δημοκρατία: οι πολίτες έχουν εγγυημένα δικαιώματα πρόσβασης σε περιβαλλοντική πληροφορία και σε διαβούλευση πριν από τη λήψη σημαντικών περιβαλλοντικών αποφάσεων (π.χ. χωροθετήσεις έργων, περιβαλλοντικές αδειοδοτήσεις), καθώς και πρόσβασης στη δικαιοσύνη για θέματα περιβάλλοντος.

Ανάλυση και Αιτιολόγηση

Παράγραφος 1

Η πρώτη παράγραφος ενισχύει τον ρόλο του κράτους ως κύριου υπεύθυνου για την προστασία του περιβάλλοντος, κάνοντας σαφή αναφορά στη βιώσιμη ανάπτυξη και στο συμφέρον των μελλοντικών γενεών. Η ανάπτυξη αυτή αφορά και αστικούς χώρους αλλά και κάθε μορφή πολιτιστικής κληρονομιάς. Όπως σημειώνει σχετική μελέτη διακυβέρνησης, το ισχύον άρθρο 24 «εγγυάται το δικαίωμα σε ένα φυσικό περιβάλλον και επιβάλλει στο κράτος τη δράση για την προστασία του», ωστόσο οι νέες προκλήσεις (κλιματική αλλαγή, ενεργειακή μετάβαση, κ.ά.) απαιτούν ρητές συνταγματικές προβλέψεις. Το παράδειγμα είναι σαφές: τόσο στο γερμανικό Σύνταγμα (άρθρο 20α) όσο και στην επικείμενη τροποποίηση του γαλλικού συντάγματος τονίζεται η προστασία του περιβάλλοντος «με σεβασμό στην ευθύνη έναντι των μελλοντικών γενεών», ενώ προτάσεις για το γαλλικό Σύνταγμα προβλέπουν ότι η Δημοκρατία «εγγυάται τη διατήρηση του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας και καταπολεμά την κλιματική αλλαγή». Σύμφωνα με την πρόταση, η αναθεωρημένη παρ.1 θα καλύπτει ενεργά και την κλιματική κρίση (στοχείο κλιματικής ουδετερότητας έως 2050) και την ενίσχυση των ΑΠΕ – ακολουθώντας το ευρωπαϊκό κεκτημένο για ενεργειακή μετάβαση. Σημειώνεται ότι το ελληνικό πλαίσιο θα αντλήσει από το γενικότερο ευρωπαϊκό πνεύμα: π.χ. το ιταλικό Σύνταγμα (άρθρο 9) προστατεύει ρητά «το περιβάλλον, τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα» προς όφελος των μελλοντικών γενεών. Η αναθεώρηση δηλαδή καταγράφει ότι η περιβαλλοντική προστασία είναι ορμητήριο θεμελιωδών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, παράλληλα με την επιδίωξη κλιματικής δικαιοσύνης.

Παράγραφος 2

Η δεύτερη παράγραφος εστιάζει στη θεσμική ενίσχυση της προστασίας των δασών και γενικότερα των φυσικών οικοτόπων. Το ισχύον Σύνταγμα ήδη αναγνωρίζει σε γενικούς όρους ότι «η προστασία των δασών… ρυθμίζεται με νόμο» και προβλέπει υποχρέωση καταγραφής τους. Η αναθεώρηση θα επεκτείνει αυτό το πλαίσιο στο σύνολο της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων της χώρας, αναγνωρίζοντας ότι τα δάση και οι οικοτόποι είναι ζωτικοί πόροι και πρέπει να διαφυλάσσονται αυστηρότερα. Συγκεκριμένα, κάθε αποδάσωση ή αλλαγή χρήσης οικοτόπων θα πρέπει να επιτρέπεται μόνο για απολύτως κατεπείγον δημόσιο συμφέρον, και πάντοτε με υποχρεωτικά αντισταθμιστικά μέτρα αποκατάστασης (αναδάσωση κ.λπ.). Τέτοια ρύθμιση αντανακλά τάσεις που βλέπουμε σε άλλα κράτη: για παράδειγμα, η Ιταλία ενσωμάτωσε συνταγματικά τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα, ενώ η Γερμανία αναγνωρίζει συνταγματικά την προστασία των «φυσικών θεμελίων της ζωής» προς όφελος των επόμενων γενεών. Η επαναδιατύπωση αυτή του άρθρου, λοιπόν, προωθεί τη διατήρηση των δασών και της φύσης γενικότερα σε ευθυγράμμιση με ευρωπαϊκές αρχές (π.χ. Οδηγία Κατάστασης – Natura 2000) και το διεθνές κεκτημένο του ΟΗΕ για τη βιοποικιλότητα.

Παράγραφος 3

Η τρίτη παράγραφος ενσωματώνει περιβαλλοντικά κριτήρια στον σχεδιασμό της ανάπτυξης και κατοχυρώνει την περιβαλλοντική δημοκρατία. Συγκεκριμένα, οι πολεοδομικές και χωροταξικές αποφάσεις θα λαμβάνονται με πρώτη προτεραιότητα την προστασία του περιβάλλοντος – για παράδειγμα τη διατήρηση ελεύθερων χώρων, πράσινων ζωνών και οικοσυστημάτων εντός των πόλεων, την έγκριση αδειών που προϋποθέτουν περιβαλλοντικές μελέτες, κ.λπ. Ο δημόσιος έλεγχος του χώρου (π.χ. μέσω εθνικού κτηματολογίου, ποιοτικών προδιαγραφών χρήσεων γης) ενισχύεται έτσι ώστε να ευθυγραμμίζεται με τους στόχους βιωσιμότητας. Η συνταγματική κατοχύρωση της συμμετοχής των πολιτών (περιβαλλοντική δημοκρατία) αποτυπώνεται στην πρόταση με ρητή αναφορά δικαιωμάτων: πρόσβασης σε πληροφορίες, προ-ενεργού διαβούλευσης και δικαστικής προστασίας για περιβαλλοντικά ζητήματα. Πράγματι, η Διεθνής Σύμβαση Aarhus ορίζει ότι κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να συμμετέχει στη λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων και να προσφεύγει σε ανεξάρτητο φορέα ελέγχου. Παράλληλα, άλλες συνταγματικές νομοθεσίες (π.χ. το ισπανικό Σύνταγμα) επιβάλλουν στη δημόσια διοίκηση ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων υπέρ της ποιότητας ζωής – αρχή που βρίσκει εφαρμογή στο νέο κείμενο. Με αυτόν τον τρόπο, η πρόταση ενισχύει τη διαφάνεια και το δημοκρατικό έλεγχο στα περιβαλλοντικά ζητήματα, εναρμονίζοντας το ελληνικό δίκαιο με τις καλύτερες ευρωπαϊκές πρακτικές.