Σε έναν κόσμο όπου η δυναμική της οικογένειας διαμορφώνει την ταυτότητά μας και επηρεάζει τις επιλογές μας, η κατανόηση του περίπλοκου πλέγματος αξιών που διέπει τις οικογενειακές σχέσεις είναι υψίστης σημασίας. Σε αυτή τη συνέντευξη, είχα το προνόμιο να συνομιλήσω με έναν έμπειρο ψυχολόγο, εμβαθύνοντας στη βαθιά σημασία του κώδικα οικογενειακών αξιών. Μέσα από την εμπειρία και τις γνώσεις του Καθηγητή Γιώργου Λυράκου, εξερευνούμε τις αποχρώσεις αυτού του κώδικα, τον αντίκτυπό του στην ατομική ανάπτυξη και τον ρόλο του στη διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού.
Κύριε Λυράκο, ας κάνουμε μια ανάδρομή στην έννοια των αξιών της οικογένειας.
Θέλω να ξεκινήσω απο το γεγονός της ετυμολογίας, γιατί ετυμολογία αρχικά παραπέμπει στη σύνθεση των λέξεων οίκος και γένος, δηλαδή είναι η γενιά που διαμένει στο ίδιο σπίτι. Αν γυρίσουμε πίσω στην ιστορία μας θα αντιληφθούμε ότι η οικογένεια δεν είναι μόνο παρούσα σε γενικές γραμμές σαν το θεμελιώδες κύτταρο στην οργάνωση της κοινωνικής μας ζωής, αλλά είναι ο βασικός καμβάς πάνω στον οποίο έχουν χτιστεί τα πάντα, ακόμα και σχέσεις εξουσίας. Το βασικό είναι ότι από τα πάρα πολύ παλιά χρόνια όταν πρωτοξεκίνησε να χρησιμοποιείται ο όρος, συνδέθηκε ιστορικά με την έννοια του γάμου χωρίς βέβαια αυτή η σύνδεση να είναι απαραίτητη στο παρόν και λανθασμένα ταυτίζεται με το νοικοκυριό. Αναφερόμαστε σε διαφορετικές κατηγορίες όταν μιλάμε για οικογένεια, καθώς έχουμε διαφορετικά ήδη οικογένειας πλέον. Οι οικογένειες που είχαν ξεκινήσει αξιακά από τις επαρχιακές αγροτικές περιοχές όπου εκεί οικογένεια ήταν αυτό που λέμε η εκτεταμένη οικογένεια. Στην Ελλάδα αυτή την αξιακή κατηγορία τη συναντούμε για πρώτη φορά στον εικοστό αιώνα και περιλαμβάνει τους γονείς με τα παντρεμένα παιδιά και λέγεται εκτεταμένη οικογένεια. Σε αυτή την οικογένεια όλοι εργάζονται, χωρίς να εξαιρείται κανένας, ούτε γέρος ούτε παιδί ούτε τίποτα. Από την άλλη πλευρά, στα αστικά κέντρα χτίστηκε ένα διαφορετικό αξιακό σύστημα και η οικογένεια ονομάζεται πυρηνική οικογένεια, η οποία αποτελείται συνήθως από τους γονείς και τα ανύπαντρα παιδιά, και στο πλαίσιο αυτό εργάζεται εντός της οικογένειας μόνο η γυναίκα, αν Θέλουμε να βάλουμε και κάποιο πλαίσιο μέσα σε όλο αυτό.
Τώρα το πως έχει χτιστεί η αξία αυτής της οικογένειας, έχει να κάνει πάρα πολύ με το κομμάτι της κοινωνικής εκμάθησης των ρόλων, δηλαδή δίνεται μια μεγάλη έμφαση στην καθοριστική επίδραση που έχει η κοινωνία στην κατασκευή των ρόλων του φύλου, μέσα στην οικογένεια, το πως έχει μάθει ο κάθε άνθρωπος να συμπεριφέρεται, ως άνδρας, ως γυναίκα και πως έχει χτίσει αυτό το οποίο αποτελεί τη σημερινή οικογένεια, όπως εννοούμε – πατέρας, μητέρα και παιδιά. Συνεπώς, μέσα σε αυτό το σύστημα, καθώς η οικογένεια αποτελεί ένα σύστημα, είναι τα άτομα που όχι μόνο μένουν στο ίδιο σπίτι, αλλά έχουν τα ίδια πιστεύω, τις ίδιες αξίες όσον αφορά τις οι σχέσεις, δηλαδή το πως θα λειτουργούμε, ποιοι θα είναι οι κανόνες, το πως θα υπάρχει οικειότητα μέσα στα άτομα, το πώς θα υπάρχει αλληλεγγύη, ακόμη και το πως θα προσφωνούμε ο ένας στον άλλο. Όλο αυτό περιλαμβάνει αυτό που αντιλαμβάνεστε σήμερα ως οικογένεια.
Ποιες είναι οι συχνές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι οικογένειες όταν προσπαθούν να διατηρήσουν τον αξιακό τους κώδικα;
Καταρχάς είναι το μεγάλο κομμάτι που συμβαίνει μέσα από τα μεταβαλλόμενα κοινωνικά δεδομένα, καθώς επίσης και η αλλαγή της κουλτούρας, γιατί όλα αυτά λειτουργούν και επηρεάζουν άμεσα τις ατομικές αποφάσεις των ατόμων. Σε σχέση αρχικά με το γάμο και την οικογένεια. Άλλοι παράγοντες οδηγούν πάρα πολύ συχνά σε απώλεια και θλίψη και ουσιαστικά είναι παράγοντες που δημιουργούν ένα έμμεσο πένθος στα μέλη μιας οικογένειας και τους οδηγούνε σε τροποποιήσεις σε όλο αυτό το αξιακό σύστημα. Για παράδειγμα η οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα τουλάχιστον μετά από το 2009. Παρά πολλές οικογένειες έχουν αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες με απώλεια θέσεων εργασίας, με κλείσιμο επιχειρήσεων, με μείωση εισοδήματος, και φυσικά αυτό που ακολούθησε και κατά τα χρόνια της πανδημίας.
Όλο αυτό το οικονομικό άγχος οδηγεί εκ των πραγμάτων σε ένταση, συγκρούσεις και τεταμένες σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένεια και ως συνέπεια να διαταραχτεί όλη ισορροπία αυτού του συστήματος. Ένα άλλο κομμάτι είναι αυξημένες οικιακές ευθύνες και αυτό το παρατηρήσαμε παρά πολύ και τα τελευταία χρόνια με τα λοκ ντάουν και με τους περιορισμούς. Οι οικογένειες αναγκάστηκαν να βρεθούν σε μια νέα ρουτίνα με νέες ευθύνες και αυτό έχει να κάνει πάρα πολύ και με την εξ αποστάσεως εργασία, εκπαίδευση στο σπίτι και όλη αυτή η εξισορρόπηση των αναγκών οδήγησε σε άγχος και πίεση στο αξιακό σύστημα στην οικογένεια. Να μην ξεχάσω να πω για την απομόνωση και για τη μοναξιά που αυτή η περίοδος μας οδήγησε μέσα από τα μέτρα της κοινωνικής απόστασης και τα λοκ ντάουν ουσιαστικά αυτό είχε περιορισμένες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και οδήγησε σε αισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς στα μέλη της οικογένειας.
Η έλλειψη αυτής της κοινωνικής επαφής φυσικά είναι κάτι που μπορεί να επηρεάσει την ψυχή και μπορεί και να επιδεινώσει τα υπάρχοντα οικογενειακά προβλήματα σε ένα σύστημα. Από την άλλη βγήκαν και όλες οι εκπαιδευτικές προκλήσεις που αντιμετώπισαν τα παιδιά και οι έφηβοι όλο αυτό το διάστημα, λόγω του ότι είχαν κλείσει τα σχολεία, αλλάξαμε και πήγαμε σε ένα κομμάτι ψηφιακής επικοινωνίας και αυτό άλλαξε και το κομμάτι του τρόπου επικοινωνίας της οικογένειας.
Άρα εκεί που είχαμε μάθει να βλέπουμε ως παραδοσιακή οικογένεια, μια εικόνα όλης της οικογένειας που κάθεται στο τραπέζι να φάει και εκεί θα συζητήσει τα προβλήματα και τα ζητήματα, παρενέβησαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όλα τα άλλα τεχνικά μέσα που μας επιτρέπουν την επικοινωνία και αυτό άλλαξε και τις συνθήκες του τρόπου της επικοινωνίας ανάμεσα στη γονείς, παιδιά και και τους μεγαλύτερους.
Φυσικά έχει αλλάξει πάρα πολύ το κομμάτι των συγκρούσεων και το πως προκαλούνται αυτές τις συγκρούσεις. Επειδή λέμε ”Scripta manet”, πολλές φορές τα παιδιά επικοινωνούν με τους γονείς, οι γονείς μέσω μηνυμάτων και δυστυχώς πράγματα που γράφονται στα μηνύματα τροποποιούν πάρα πολύ αυτό που μένει στη μνήμη μας. Αυτό κατ’ εμέ είναι ένα κομμάτι αρνητικό, αφού ενδεχομένως κάτι αρνητικό που θα μένει γραπτό δύσκολα θα ξεχαστεί, σε αντίθεση με κάτι που θα είχε συζητηθεί προφορικά και θα είχε λυθεί.
Πώς μπορούν λοιπόν οι οικογένειες να αντιμετωπίσουν τις συγκρούσεις που προκύπτουν από τις διαφορετικές αξίες και πεποιθήσεις;
Εκεί πρέπει όλοι μας να καταλάβουμε πάρα πολύ καλά κάτι, και αυτό είναι ότι πάντα ανάμεσα σε γονείς και παιδιά θα υπάρχει ένα χάσμα γενεών και αυτό είναι το απολύτως φυσιολογικό. Από κει και πέρα, θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι δυστυχώς δεν υπάρχουν σχολές γονέων που να μπορέσουν να κάνουν ένα γονέα να είναι ο τέλειος γονιός, ο οποίος έδωσε στα παιδί του τα εφόδια που πρέπει για να μεγαλώσει και να γίνει ένα σωστό άτομο υγιές, σωματικά και ψυχικά.
Όλοι μας και εκθέτουμε συμπεριφορές τις οποίες τις έχουμε βιώσει στο παρελθόν και βγαίνουν αυτόματα από μέσα μας χωρίς καν πολλές φορές να το αντιλαμβανόμαστε, άρα το πρώτο που πρέπει να κατανοήσουμε είναι ότι πολλές φορές θα διαφωνήσουμε, αλλά ακόμα και στη διαφωνία θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι όταν είμαστε όλοι μέλη ενός συστήματος-μέλη μιας δομής, που μέσα από την ίδια την οικογένεια θα πρέπει να ξεκινάμε πρώτα απ όλα από την αποδοχή της διαφορετικότητας στις απόψεις και αν θέλετε ο πρώτος που θα πρέπει να το κάνει αυτό είναι ο γονέας σε μια οικογένεια, γιατί ο γονιός είναι αυτός που ακόμα και αν χάσει στην πραγματικότητα έχει κερδίσει.
Όταν επιτρέπουμε στα παιδιά μας σε κάποια πράγματα διεκδικήσεων να μας νικήσουν, εκεί τους δείχνουμε ότι εκείνα έχουν την αξία και την ικανότητα να τα βγάζουν πέρα στην ενήλικη ζωή τους και αυτό που λέγω πάντα και στα δικά μου τα παιδιά είναι ότι αυτό που θέλω είναι να απελευθερωθείτε να ανοίξτε τα φτερά σας και όχι να μείνετε προσκολλημένοι.
Άρα, ο βασικός στόχος είναι τα παιδιά μας να τα απελευθερώσουμε, όχι να τα κρατήσουμε σε μια οικογένεια πυρηνική, αλλά να χτίσουν εκείνα τη δική τους νέα οικογένεια. Θα πρέπει να μπορούμε να αποδεχτούμε ότι θα τα «χάσουμε» και θα πρέπει να μπορέσουμε να τα αφήσουμε ελεύθερα να κάνουν τα λάθη τους, να δοκιμάσουν και να πάθουν Βέβαια.
Ξέρετε όμως αυτό έχει και κάποια όρια, δηλαδή θα αφήσω το παιδί μου να κάνει λάθος, αλλά χωρίς αυτό το λάθος να μπορεί να του στερήσει σημαντικά κομμάτια της ελευθερίας του. Όσον αφορά την επιθετικότητα, το μεγαλύτερο σφάλμα έχει να κάνει με εμάς τους γονείς. Πρώτα το παιδί θα δει έναν επιθετικό γονέα και στη συνέχεια θα μεταβληθεί και εκείνο σε έναν επιθετικό άνθρωπο.
Άρα το πρώτο κομμάτι είναι η σωστή εποπτεία μέσα από την επικοινωνία που πρέπει να υπάρχει στην οικογένεια. Ό,τι θέλουμε θα πρέπει να το συζητούμε όλοι μαζί και οι αποφάσεις θα πρέπει να παίρνονται μέσα στην οικογένεια. Θα πρέπει να καθόμαστε όλοι μαζί στο τραπέζι και να επικοινωνούμε τις ανάγκες μας, τα θέλω μας και ουσιαστικά τους στόχους που έχει η οικογένεια, δηλαδή να συζητάμε τι θέλουμε όλοι μαζί να κάνουμε, όπως θέλουμε όλοι μαζί να νιώθουμε χαρά, ευτυχία και ασφάλεια. Είναι πάρα πολύ σημαντική για όλους μας. Και φυσικά θα πρέπει να καταλάβουμε ότι όλο αυτό θα πρέπει να μπει μέσα στη διευρυμένη οικογένεια, γιατί μιλάμε για οικογένεια, αλλά πολλές φορές ειδικά τώρα πια, μια οικογένεια έχει διαφορετική πορεία, ας πούμε, να μην υπάρχει πατέρας ή μητέρα. Ξέρετε μια οικογένεια μπορεί να είναι πιο διευρυμένη στο να είναι δύο πρώην χωρισμένοι χωρισμένοι άνθρωποι, οι οποίοι αποφασίζουν να κάνουν τη νέα δική τους οικογένεια έχοντας μαζι τα παιδιά των 2 προηγούμενων γάμων. Μπορεί και δύο άνθρωποι να ζήσουν χωρίς καν να έχουν παντρευτεί κι αυτό είναι οικογένεια.
Όλο αυτό χτίζει αυτό το καινούργιο αξιακό σύστημα και ο καθένας από εμάς θα πρέπει πρώτα να μπορέσει να αποδεχτεί τις αλλαγές και κατά δεύτερον να πει χωρίς φόβο, γιατί ας μην ξεχνάμε, ότι επειδή μιλάμε για τα παιδιά μας, αυτά τα παιδιά έρχονται και μπαίνουν σε ένα νέο κοινωνικό σύστημα και εκεί θα πρέπει να είναι έτοιμα να μπορέσουν πρώτα από όλα να έχουν αποδεχτεί εκείνα τη διαφορετικότητα τους σε σχέση με τις άλλες οικογένειες και στη συνέχεια να την υποστηρίξουν με στήριγμα πάντα εμάς τους γονείς.
Το παιδί όταν δεν αποδέχεται την τον αξιακό κώδικα που θεσπίζουν τα μεγαλύτερα μέλη της οικογένειας έχει δικαίωμα στη διαφωνία;
Προσέξτε, τα παιδιά έχουν συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια, δηλαδή όταν ένα παιδί πει διαφωνώ με εσάς θα πρέπει πρώτα να έχει αναπτύξει την κριτική αφαιρετική σκέψη. Το κτίσιμο αυτής της κριτικής σκέψης γίνεται στην ηλικία δηλαδή θα πρέπει να φτάσει εννέα, δέκα, έντεκα ετών για να πούμε ότι αρχίζει να διαφωνεί. Μέχρι την ηλικία εκείνη οι κανόνες θα πρέπει να θεσπίζονται από τους γονείς, γιατί ο στόχος είναι να μπορέσουμε να προστατέψουμε ένα παιδί το οποίο δεν έχει την πλήρη επίγνωση των πράξεών του και από κακοτοπιές οι οποίες παραμονεύουν από νωρίς έως και μετά την εφηβεία. Φυσικά θα πρέπει η οικογένεια να αλλάζει τον τρόπο της επικοινωνίας και οι γονείς να μην επιβάλλουν κανόνες, αλλά θα πρέπει οι κανόνες να συζητούνται, θα πρέπει να συναποφασίζονται, γιατί πλέον το παιδί αποκτά κριτική σκέψη και εκεί θα πρέπει να γίνεται και μια διαπραγμάτευση. Για παράδειγμα αν το παιδί θέλει κινητό, κανένα πρόβλημα, αλλά αν δεν σεβαστεί το χρόνο που λένε οι μελέτες για τη χρήση κινητού θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε. Δε μιλώ ποτέ για θέμα τιμωρίας! Δεν μου αρέσει η τιμωρία, μου αρέσει η διαπραγμάτευση και τα παιδιά μου γνώριζαν ότι αν δε λειτουργήσει σωστά το σωστό χρονικό πλαίσιο χρήσης κινητού και υπολογιστή τότε ξεφεύγουμε από τους κανόνες και θα πρέπει να θυμηθούμε τη συμφωνία που είχαμε κάνει από κοινού. Θεωρώ ότι αυτός ο τρόπος είναι ο καλύτερος τρόπος, γιατί εκεί δείχνεις ότι σέβεσαι και τη μοναδικότητα του παιδιού και την αξία του, αλλά και αυτό που λέμε το δικό του αξιακό σύστημα που μαθαίνει τώρα, χωρίς να ξεχνάμε ότι το “μοντέλο” συμπεριφοράς στο σπίτι είμαστε εμείς οι γονείς.
Βάλλεται η παραδοσιακή οικογένεια σήμερα με κάποιες αλλαγές, κοινωνικές τάσεις και οτιδήποτε άλλο;
Ή παραδοσιακή οικογένεια έχει αλλάξει εδώ και πολλά χρόνια και έχει πάψει να είναι παραδοσιακή με τη μορφή που ανέφερα πιο πάνω. Από όταν ξεκίνησαν να υπάρχουν συμβιούντες γονείς είτε με παιδιά, είτε χωρίς παιδιά. Όταν άρχισαν να υπάρχουν μόνες μητέρες, οι μόνοι πατέρες, όταν άρχισαν να υπάρχουν παντρεμένα ζευγάρια χωρίς παιδιά, παντρεμένα ζευγάρια με παιδιά, γιατί και ένα ζευγάρι μόνο του είναι οικογένεια. Αλλά στο αν βάλλεται ή όχι έχει να κάνει καθαρά με το τι μπορούμε εμείς ως άνθρωποι να αποδεχτούμε στη ζωή μας. Ξέρετε, στις κοινωνικές αλλαγές πάρα πολλές φορές περνούν χρόνια μέχρι να διακρίνουμε τι είναι σωστό και τι λάθος. Ποιος το αποφασίζει αυτό το οποίο λέμε σωστό ή λάθος είναι αυτό το οποίο έχουμε μάθει εμείς ως σωστό ή λάθος και αυτό μας το έχει διδάξει κάποιος. Για να πούμε ότι μια οικογένεια είναι σωστή ή όχι, για να πούμε αν ένα νέο σύστημα με μια νέα αλλαγή φέρνει προβλήματα ή όχι, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να έχουμε γνώση στο τι σημαίνει αυτό. Πρέπει να έχει μελετηθεί, θα πρέπει να υπάρχουν πορίσματα για να πούμε ότι κάτι είναι σωστό ή όχι.
Παρόλα αυτά όμως, ακόμα και σε παραδοσιακές οικογένειες που υφίστανται αυτή τη στιγμή, δυστυχώς υπάρχουν παιδιά που κακοποιούνται και υπάρχουν παιδιά τα οποία δέχονται και λεκτική και σωματική βία. Υπάρχουν παιδιά τα οποία δεν περνούν καλά και υπάρχουν παιδιά τα οποία θα έπρεπε να έχουν απομακρυνθεί από συγκεκριμένους γονείς και μάλιστα στο όνομα της παράδοσης εντός εισαγωγικών και στο όνομα των στερεοτύπων φυσικά.
Τα στερεότυπα υπάρχουν για να σπάνε. Ξέρετε, εγώ δεν κολλάω στα στερεότυπα, εγώ κολλάω στο πως ένα παιδί να μπορεί να είναι ευτυχισμένο, και σεψ αυτό που πάντα εμμένω είναι η ανάγκη να εκπαιδεύσουμε τα νέα παιδιά, ώστε ως ενήλικες να μπορέσουν να μάθουν ότι το ξύλο δε βγήκε από τον παράδεισο, μπορέσουν να μάθουν τα παιδιά ότι όταν το παίζεις μάγκας στην πραγματικότητα δεν είσαι. Να μπορέσουν να καταλάβουν, ότι όταν κάποιος μας πειράξει έχουμε δικαίωμα να μιλήσουμε χωρίς να έχουμε ενοχές, ακόμα κι αν είναι ο γονιός μας. Να πάψουμε να είμαστε απλοί μάρτυρες και θεατές μιας κακοποίησης. Αυτές οι αλλαγές χρειάζονται, για να αλλάξει το σύστημα, και για να μπορέσουμε να βρούμε ένα νέο αξιακό σύστημα, θα πρέπει να εκπαιδευτούμε και θα πρέπει να εκπαιδευτούμε όλοι από την αρχή. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να είμαστε σε θέση να πούμε ότι αποδεχόμαστε ή όχι την όποια αλλαγή.
Όσον αφορά το τι είναι φυσιολογικό και τι όχι, δε θα το αξιολογήσω εγώ αυτό, γιατί αυτό το αξιολογεί η επιστήμη. Εμείς από την πλευρά μας διαβάζουμε, μελετούμε και βλέπουμε το που οδηγούν ορισμένες συμπεριφορές, και πραγματικά θέλω γονείς τα παιδιά τους να τα αγαπάνε, να τα φροντίζουν και να θέλουνε να ανοίγουν τα φτερά τους, να φεύγουν από αυτούς. Για μένα αυτό είναι το υγιές, είτε είναι μονογονεϊκές οικογένειες είτε οικογένειες με δύο γονείς.
