Οι Έλληνες γιατροί πρωτοπόροι του εμβολιασμού – Ο πρώτος εμβολιασμός από τον Έντουαρντ Τζένερ (1796) και οι αντιδράσεις που προκάλεσε – Το αντιεμβολιαστικό κίνημα – Ο εμβολιασμός γίνεται υποχρεωτικός στη Μεγάλη Βρετανία (1853) και ξεσπούν μεγάλες αντιδράσεις – 20ος αιώνας: τα εμβόλια σώζουν εκατομμύρια ζωές
Με αφορμή τον κορωνοϊό και τα εμβόλια γι’ αυτόν τα οποία δημιουργήθηκαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν έντονες επιφυλάξεις για το πόσο αποτελεσματικά και ασφαλή είναι, σκεφτήκαμε να αναζητήσουμε περισσότερα στοιχεία για την ιστορία των εμβολίων και τους λεγόμενους αντιεμβολιαστές.
Με έκπληξη ανακαλύψαμε ότι εμβόλια και αντιεμβολιαστές έχουν παράλληλες ιστορίες. Το 1796 έγινε από τον Έντουαρντ Τζένερ, έναν Βρετανό γιατρό, το πρώτο εμβόλιο κατά της ευλογιάς. Ο Τζένερ αντιμετώπισε χλεύη και πλήθος αντιδράσεων. Το 1806 στο κορυφαίο Λεξικό της αγγλικής γλώσσας, το Merriam Webster’s, εμφανίζεται η λέξη antivaccine (vaccine=εμβόλιο) ως επίθετο, που σημαίνει αντίθετος στη χρήση του εμβολίου.
Ε. Τιμόνης – Ι. Πυλαρινός: οι πρωτοπόροι των εμβολιασμών
Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ακόμα και στην ιστορία των πρώτων εμβολιασμών, εμπλέκονται έμμεσα δύο Έλληνες γιατροί. Πριν την εισαγωγή του δαμαλισμού από τον Τζένερ για την πρόληψη της ευλογιάς, μοναδικός τρόπος αντιμετώπισής της ήταν η εμπειρική μέθοδος του ευλογιασμού που είχε μελετηθεί επιστημονικά από τον 17ο αιώνα από δύο Έλληνες γιατρούς: τον Εμμανουήλ Τιμόνη και τον Ιάκωβο Πυλαρινό, που όμως δεν είχε εφαρμοστεί ευρύτερα λόγω της επικινδυνότητάς της. Νομίζουμε ότι αξίζει να αναφερθούμε εκτενέστερα σ’ αυτούς τους δύο Έλληνες πρωτοπόρους γιατρούς, που είναι σχεδόν άγνωστοι στη χώρα μας και αποδεικνύουν και αυτοί, ότι ακόμα και στα σκοτεινά χρόνια της τουρκοκρατίας οι Έλληνες, κυρίως της διασποράς, μεγαλουργούσαν.
Ο Εμμανουήλ Τιμόνης γεννήθηκε στη Χίο γύρω στο 1650. Σπούδασε στην Πάντοβα και την Οξφόρδη. Το 1691 έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας και αργότερα άσκησε το επάγγελμα του γιατρού στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε μάλιστα γιατρός της οθωμανικής Αυλής. Μελέτησε επιστημονικά την εμπειρική μέθοδο του ευλογιασμού για την πρόληψη της ευλογιάς, αρχικά ανεξάρτητα και στη συνέχεια παράλληλα με τον Ιάκωβο Πυλαρινό. Το 1713 κατέθεσε στην Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου, της οποίας ήταν μέλος, εργασία με τίτλο «Περί της δ’ εντομών η εμβολιασμού παραγωγής της νόσου ευλογίας, ως τελείται εν Κωσταντινουπόλει».
Το 1715 δημοσίευσε στην Κωνσταντινούπολη εργασία με τίτλο «Ιστορία περιπτώσεων ευλογίας προκαλούμενων δ’ εντομής (χαράγματος)» και το1721 στο Λέιντεν της Ολλανδίας πραγματεία με τίτλο «πραγματεία περί νέας μεθόδου προκλήσεως ευλογίας διά μεταδόσεως». Ο Ε. Τιμόνης σε ξένες πηγές π. χ. γαλλική WIKIPEDIA,αναφέρεται ότι γεννήθηκε το 1670 και το 1691 έγινε προπρύτανης του Πανεπιστημίου της Πάντοβας, σε ηλικία δηλαδή μόλις 21 ετών, κάτι μάλλον απίθανο. Επίσης γράφεται ότι παντρεύτηκε την Catherine Dantan(περ. 1698 – 1786) και απέκτησαν δύο γιούς: τον Αντώνιο (περ. 1712 – 1792) και τον Μιχαήλ Άγγελο (γεν. μεταξύ 1700 / 15 – πέθανε το 1761). Είναι αδύνατο βέβαια η σύζυγός του να γέννησε σε ηλικία πέντε ή δέκα ετών ένα ή και δύο παιδιά. Και για τον θάνατό του υπάρχουν αμφιβολίες. Κατά μία εκδοχή ανέλαβε και κάποια διπλωματική αποστολή για λογαριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όμως απέτυχε και αυτοκτόνησε (1720). Τότε πώς εκδόθηκε το έργο στο Λέιντεν το 1721; Στη γαλλική WIKIPEDIA αναφέρεται ότι η χήρα σύζυγός του ξαναπαντρεύτηκε το 1733, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή πέθανε στην Κωνσταντινούπολη μετά το 1741.
Για τον άλλο Έλληνα γιατρό, που θεωρείται μαζί με τον Τιμόνη πρωτοπόρος των εμβολιασμών, τον Ιάκωβο Πυλαρινό, τα στοιχεία είναι πιο ξεκάθαρα. Γεννήθηκε στην Κεφαλλονιά το 1659. Σπούδασε ιατρική στην Πάντοβα και διετέλεσε διαδοχικά αρχίατρος του διοικητή της Κρήτης Ισμαήλ πασά, γιατρός του ηγεμόνα της Βλαχίας, αρχίατρος του Μεγάλου Πέτρου της Ρωσίας, γιατρός του στόλου του Μοροζίνι (που όπως είναι γνωστό βομβάρδισε τον Παρθενώνα το 1687 προκαλώντας του τεράστιες ζημιές) και αρχίατρος του ηγεμόνα της Σερβίας. Μελέτησε τη λαϊκή μέθοδο του ευλογιασμού για την πρόληψη της ευλογιάς και τη δημοσίευσε το 1715 σε λατινική γλώσσα στη Βενετία (το 1756 μεταφράστηκε στα γαλλικά). Το 1717 δημοσίευσε επίσης στα λατινικά στη Βενετία το έργο «Διαδεδομένη ιατρική». Λέγεται ότι ο μεν Πυλαρινός είχε μάθει τη μέθοδο του ευλογιασμού από μια γυναίκα στη Θεσσαλία, η οποία είχε εμβολιάσει 40.000 ανθρώπους, ενώ ο Τιμόνης την είχε δει να εφαρμόζεται στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ιάκωβος Πυλαρινός πέθανε μετά το 1718.
Ο Εμμανουήλ Τιμόνης και ο Ιάκωβος Πυλαρινός θεωρούνται πρωτοπόροι των εμβολιασμών και πρόδρομοι του Έντουαρτ Τζένερ, που πραγματοποίησε το πρώτο εμβόλιο (δαμαλισμό) το1796.
Ο Έντουαρντ Τζένερ και ο πρώτος εμβολιασμός
Ο Έντουαρντ Τζένερ γεννήθηκε το 1749 στο Μπέρκλεϊ της Αγγλίας. Από τα 13 ως τα 21 του μαθήτευσε κοντά σ’ έναν χειρούργο της περιοχής του. Συνέχισε τις σπουδές του στο Λονδίνο δίπλα στον Τζον Χάντερ, ο οποίος αργότερα εξελίχθηκε σε σπουδαίο χειρούργο. Τον 18ο αιώνα η ευλογιά ήταν η μάστιγα της Ευρώπης. Από παρατηρήσεις που είχε κάνει ο Τζένερ, όταν ήταν ακόμα μαθητευόμενος, διαπίστωσε ότι τα άτομα που είχαν προσβληθεί από δαμαλίτιδα, μια σχετικά αθώα νόσο των βοοειδών, δεν πάθαιναν ευλογιά. Έτσι στις 14 Μαΐου 1796 μόλυνε τον εντεκάχρονο, James Phipps, γιο του κηπουρού του, με πύον (δαμάλειο λύμφη) από το δάχτυλο της βοσκοπούλας Sarah Nelmes, η οποία είχε προσβληθεί από δαμαλίτιδα. Το αγόρι παρουσίασε χαμηλό πυρετό και τοπική διαπύηση, που πέρασαν γρήγορα. Ενάμιση μήνα αργότερα, την 1 Ιουλίου 1796, ο Τζένερ μόλυνε το παιδί με ουσίες παρμένες από ασθενή με ευλογιά.
Ο μικρός James δεν αρρώστησε και η προστασία από την ευλογία ήταν πλήρης. Έτσι ο Τζένερ θεωρείται ως ο πατέρας των εμβολιασμών, αν και όταν έκανε τη σχετική ανακοίνωση στη βασιλική εταιρεία το 1797, αυτή απορρίφθηκε. Ωστόσο, πριν από αυτόν, άλλοι έξι, Άγγλοι, Δανοί και Γερμανοί, είχαν χρησιμοποιήσει ανάλογες μεθόδους χωρίς όμως να δημοσιοποιήσουν τα ευρήματά τους. Πρώτος ανεπίσημα εμβολιαστής θεωρείται ο Γερμανός Jobst Bose (1769) και τον ακολούθησε ο Άγγλος γεωργός Benjamin Jesty (1770). (Δείτε σχετικά Richard Horton, «Myths in medicine», WIKIPEDIA, Benjamin Jesty). Πάντως το 1796 ο Τζένερ εμβολίασε με επιτυχία 13 άτομα ανάμεσά τους και τον γιο του που ήταν μόλις 11 μηνών και σταδιακά το ποσοστό των θανάτων από ευλογιά έπεσε από 30% – 40% στο 3%. Το 1798 δημοσίευσε τη μελέτη « Έρευνα για τα αίτια και τα αποτελέσματα της ευλογιάς».
Η ανακάλυψη του Τζένερ, θεωρείται ότι έσωσε περισσότερες ανθρώπινες ζωές σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ανακάλυψη.
Ο Τζένερ, ονόμασε τη διαδικασία vaccination(εμβολιασμός) και ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο virus(ιός). Οι αντιδράσεις ήταν πολλές, υπήρξαν επιπλοκές, η δαμάλεια λύμφη ήταν δυσεύρετη, συνάδελφοι του Τζένερ τον λοιδορούσαν, ενώ και η Εκκλησία επιτέθηκε σφοδρά στον Βρετανό γιατρό, καθώς ισχυριζόταν ότι ο εμβολιασμός ήταν απεχθής πράξη και αντίθετη προς τη θεϊκή βούληση.
Ο εμβολιασμός, παρά τις αντιδράσεις, εφαρμόστηκε στο νοσοκομείο Saint Thomas και στη συνέχεια στον βρετανικό στρατό και το ναυτικό. Σύντομα διαδόθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη και τις Η.Π.Α. Ο Τζένερ, πραγματοποιούσε 300 εμβολιασμούς τη μέρα και μάλιστα δωρεάν. Την πρώτη οικονομική βοήθεια, την έλαβε από τη βρετανική κοινότητα της Ινδίας και μόλις το 1807 το βρετανικό Κοινοβούλιο του χορήγησε 20.000 λίρες. Το 1809, αποσύρθηκε από τις έρευνές του. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του, το 1815, αποσύρθηκε στην επαρχία όπου συνέχισε να εργάζεται ως γιατρός. Πέθανε στο Μπέρκλεϊ το 1823.
Όλοι αυτοί που αντέδρασαν στους εμβολιασμούς του Τζένερ, θα λέγαμε ότι ήταν οι πρώτοι… αντιεμβολιαστές της ιστορίας. Όπως αναφέραμε, ήδη από το 1806 υπάρχει η λέξη anti-vaccine, ενώ οι θιασώτες του «αντιεμβολιασμού»; Αποκαλούνται στα αγγλικά antivaccinists(η λέξη υπάρχει στο Merriam-Webster’s στην έκδοση του 1913, αλλά σίγουρα είναι πολύ παλαιότερη), στα ιταλικά antivaccinisti(η λέξη σύμφωνα με το κορυφαίο ιταλικό λεξικό Lo Zingarelli υπάρχει ήδη από το 1822) και βέβαια στα ελληνικά αντιεμβολιασμός. Το εντυπωσιακό είναι ότι η λέξη «αντιεμβολιαστικός», υπάρχει στη μνημειώδη «ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΝΕΩΝ ΛΕΞΕΩΝ» του Στέφανου Κουμανούδη (έκδ. 1900), χωρίς όμως να υπάρχει, όπως σε όλες σχεδόν τις άλλες λέξεις, η ακριβής χρονολογία κατά την οποία εμφανίστηκε για πρώτη φορά η λέξη: «αντιεμβολιαστικής εταιρίας συνέδριον».
Παρά τα όποια λάθη και τις ελλείψεις της, η «Συναγωγή Νέων Λέξεων» του Σ.Α. Κουμανούδη, που εκδόθηκε το 1900, είναι μοναδικό έργο, καθώς, δυστυχώς, η χώρα μας δεν διαθέτει «χρονολογικό λεξικό» της ελληνικής γλώσσας. Έχουν ξοδευτεί δισεκατομμύρια για το τίποτα και καμία ελληνική κυβέρνηση δεν φρόντισε να διαθέσει χρήματα για τον σκοπό αυτό…
Ο νόμος περί εμβολιασμού στη Μ. Βρετανία (1853) και οι αντιδράσεις
Το 1840, στη Μ. Βρετανία ψηφίστηκε νόμος με τον οποίον τα εμβόλια γίνονταν δωρεάν σε όλους τους άπορους.
Ωστόσο, ο νόμος που προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, ήταν αυτός του 1853, ο οποίος υποχρέωνε τους γονείς να εμβολιάζουν τα παιδιά τους κατά τους πρώτους τρεις μήνες της ζωής τους, διαφορετικά θα τιμωρούνταν με πρόστιμο ή φυλάκιση. Νέος νόμος, το 1867, επέκτεινε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό σε ηλικία 14 ετών, με σωρευτικές κυρώσεις για μη συμμόρφωση. Αρκετοί, θεώρησαν ότι αυτοί οι νόμοι αποτελούσαν παρέμβαση του κράτους στις προσωπικές ελευθερίες του ατόμου. Έτσι, μετά την ψήφιση του νόμου το 1853, ξέσπασαν βίαιες ταραχές στο Ίσπουϊτς, στο Χένλεϊ, το Μίντφορντ και αλλού. Το 1853, ιδρύθηκε στο Λονδίνο η «Anti-VaccinationLeague».
Μετά την ψήφιση του νόμου του 1867, ιδρύθηκε η «Anti-Compulsory Vaccination League» (Λίγκα, συμμαχία για τον μη υποχρεωτικό εμβολιασμό).
Πρόεδρός του, ήταν ο William Hume-Rothery και με ένα σκληρό μανιφέστο επτά σημείων, στράφηκε και εναντίον του Κοινοβουλίου. Παράλληλα, τις δεκαετίες του 1870 και του 1880, κυκλοφόρησαν στη Μ. Βρετανία πολλά αντιεμβολιαστικά βιβλία και περιοδικά. Ανάμεσα στα περιοδικά αυτά, ήταν τα: «Anti-Vaccination Inquire» (1879).
Οι αντιεμβολιαστές σε άλλες χώρες
Αντιεμβολιαστικά κινήματα αναπτύχθηκαν και αλλού στην Ευρώπη. Στη Στοκχόλμη, περισσότερο από το 40% του πληθυσμού δεν δέχονταν τους εμβολιασμούς, ενώ σε ορισμένες περιοχές της χώρας, το ποσοστό άγγιζε το 90%! Όμως, μια μεγάλη επιδημία το 1874, συγκλόνισε τη Στοκχόλμη και οδήγησε σε μαζικούς εμβολιασμούς και τον τερματισμό των επιδημιών.
Ωστόσο, στη Μ. Βρετανία, το κίνημα των αντιεμβολιαστών γιγαντωνόταν. Μετά από μια ογκώδη διαδήλωση 100.000 ατόμων στο Λέστερ το 1885, διορίστηκε μια βασιλική επιτροπή για να μελετήσει τις θέσεις των υπέρμαχων των εμβολιασμών και των αντιεμβολιαστών. Η επιτροπή αυτή για επτά ολόκληρα χρόνια άκουγε επιχειρήματα των δύο πλευρών και μελετούσε τα γεγονότα. Στην έκθεσή της το 1896, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ο εμβολιασμός προστατεύει από την ευλογιά, αλλά εισηγούνταν την κατάργηση των σωρευτικών κυρώσεων. Έτσι, με νόμο του 1898 αφαιρέθηκαν οι σωρευτικές κυρώσεις και καθιερώθηκε μια ρήτρα συνείδησης, που επέτρεπε στους γονείς που δεν πίστευαν ότι ο εμβολιασμός ήταν αποτελεσματικός ή ασφαλής, να αποκτήσουν πιστοποιητικό εξαίρεσης. Τότε καθιερώθηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά ο όρος «concientions objector» δηλ. «αντιρρησίας συνείδησης», γνωστός και στη χώρα μας. Ο αντίστοιχος γαλλικός όρος, objecteur de conscience, είναι μεταγενέστερος (1933).
Στα περιοδικά των αντιεμβολιαστών, υπήρχαν ορισμένα σκίτσα που παρουσίαζαν τα εμβόλια ως τέρατα, φίδια κλπ, που προσπαθούσαν να κατασπαράξουν τους ανθρώπους, όπως βλέπετε σε μερικά που βρήκαμε στο διαδίκτυο.
Στις Η.Π.Α., το αντιεμβολιαστικό κίνημα, άρχισε να αναπτύσσεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι εμβολιασμοί στις αρχές του αιώνα αυτού περιόρισαν την ευλογιά, όμως κατά τη δεκαετία του 1870, ξέσπασε επιδημία ευλογιάς και έγιναν μαζικοί εμβολιασμοί. Το 1879, μετά από μια επίσκεψη στη Νέα Υόρκη του κορυφαίου Βρετανού αντιεμβολιαστή William Temb, ιδρύθηκε η «Anti-Vaccination Society of America». Το 1882, ιδρύθηκε η «New England Anti- Compulsory Vaccination League». Μετά από δικαστικούς αγώνες, οι αντιεμβολιαστές πέτυχαν να καταργήσουν τους νόμους για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό στις πολιτείες Καλιφόρνια, Ιλινόις, Ιντιάνα, Μινεσότα, Γιούτα, Δυτική Βιρτζίνια και Ουισκόνσιν. Μεγάλες ταραχές μεταξύ αντιεμβολιαστών και Αστυνομίας, ξέσπασαν στο Μιλγουόκι. Το αντιεμβολιαστικό κίνημα, πέρασε και στον Καναδά και σφοδρές συγκρούσεις αντιεμβολιαστών και Αστυνομίας, έγιναν στο Μόντρεαλ.
20ος αιώνας: Η επικράτηση του εμβολιασμού και η εξαφάνιση των αντιεμβολιαστών
Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα εμβόλια έγιναν ασφαλέστερα και πιο αποτελεσματικά. Από το 1889, χάρη στη χρήση της γλυκερίνης, τα εμβόλια μπορούσαν να διατηρηθούν και να μεταφερθούν μακριά από τα κέντρα παρασκευής τους.
Η μείωση της λοιμογόνου δύναμης με τη χρήση φορμόλης, επέτρεψε τη δημιουργία λιγότερο τοξικών εμβολίων.
Με τις εργασίες του Παστέρ, η ανοσοποίηση από μια ασθένεια γινόταν με τον ενοφθαλμισμό παθολογικών προϊόντων της ίδιας νόσου. Ο Παστέρ άνοιξε τον δρόμο για την παρασκευή εξασθενημένων ιών. Ο πρώτος τέτοιος εμβολιασμός, έγινε το 1884 από τον Γιόζεφ Μάιστερ, κατά της λύσσας, ασθένειας θανατηφόρας ως τότε. Το 1895, οι εργασίες των Yersin και Haffkin, οδήγησαν στην παρασκευή εμβολίου κατά της πανώλης (πανούκλας). Την ίδια εποχή, εμφανίστηκαν εμβόλια κατά της χολέρας, οφειλόμενα στις εργασίες των Ferran, Haffkin, Kolle και Castellani. Οι έρευνες των Chantemesse, Widal και Vincent, κατέληξαν στην παρασκευή εμβολίου κατά του τυφοειδούς πυρετού, στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το 1923, ο Ramon παρασκεύασε τις πρώτες ανατοξίνες κατά της διφθερίτιδας, ενώ το 1926, αναπτύχθηκε το εμβόλιο κατά του κοκίτη. Το ίδιο έτος, οι Ramon και Zoeller, απέδειξαν τη σημασία των πολλαπλών εμβολίων.
Η φυματίωση, ήταν μία ασθένεια που «θέριζε» νέους ανθρώπους στις αρχές του 20ου αιώνα. Μετά την ανακάλυψη του βάκιλου της φυματίωσης από τον Κοχ, οι εργασίες των Calmette και Guerinπου άρχισαν το 1906, οδήγησαν στην παραγωγή του BCG(αντιφυματικό εμβόλιο). Το εμβόλιο κατά της πολυομυελίτιδας, παρασκευάστηκε στις Η.Π.Α. από τον J. Salk, και άρχισε να χρησιμοποιείται εκεί το 1955. Το να χρησιμοποιείται στη Γαλλία από το 1960, περιέχουν νεκρό πολυομυελιτικό ιό. Μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα επιτεύχθηκε με το εμβόλιο Sabin, που περιείχε ζωντανό εξασθενημένο ιό. Οι επιδημίες της λεγόμενης ασιατικής γρίπης (1949 και 1953), οδήγησαν το Ινστιτούτο Παστέρ στην παρασκευή αντιγριπικού εμβολίου. Η ευλογιά, η πρώτη ασθένεια που αντιμετωπίσθηκε με εμβόλιο, ήταν και η πρώτη που «εκριζώθηκε» (1979).
Τον 20ο αιώνα, οι αντιεμβολιαστές, σχεδόν εξαφανίστηκαν.Όπως γράφει ο ιστορικός MartinKaufman: «Με τις βελτιώσεις στην ιατρική πρακτική και την αποδοχή του ρόλου των κυβερνήσεων στη δημόσια υγεία, το αντιεμβολιαστικό κίνημα εξασθένησε και σταδιακά κατέρρευσε».
21ος αιώνας: Η επανεμφάνιση των αντιεμβολιαστών
Ωστόσο, με την εξάπλωση του διαδικτύου και ιδιαίτερα, με την εμφάνιση των σόσιαλ μίντια, το αντιεμβολιαστικό κίνημα και οι αντιεμβολιαστές, επανεμφανίστηκαν στις αρχές του 21ου αιώνα.
Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από άρθρο του Jim Hugles, στη «DenverPost» (24/3/2005).
«A handful of parents and anti-vaccine activists told law makers on the House Health and Human Services Committee that they believe vaccines are responsible for countless cases of autism, learning disabilities and death», δηλαδή μία χούφτα γονείς και αντιεμβολιαστές, είπαν στους νομοθέτες των αρμόδιων φορέων (House Health και Human Services Committee), ότι πιστεύουν πως τα εμβόλια είναι υπεύθυνα για αμέτρητες περιπτώσεις αυτισμού, μαθησιακών δυσκολιών και θανάτους.
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, η συζήτηση για τα εμβόλια λόγω της πανδημίας, έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο.
Με το άρθρο αυτό, θελήσαμε απλά να ενημερώσουμε τους αναγνώστες του prototheme.gr για την ιστορία των εμβολίων, όπου και πάλι συναντάμε Έλληνες και το αντιεμβολιαστικό κίνημα, που είναι πολύ παλιότερο απ’ ότι νομίζαμε…
ΠΗΓΗ : protothema
