Απαντήσεις από τον Δρ. Αντώνιο Ντακανάλη για το σκοτεινό φαινόμενο του εργασιακού εκφοβισμού από τον διακεκριμένο καθηγητή Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας.
Ο Αντώνιος Ντακανάλης (Antonios Dakanalis), Καθηγητής και Επικεφαλής Ερευνητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο «Μπικόκα» του Μιλάνου και Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Παβίας, αναγνωρισμένος το 2023 ως ένας από τους 50 καλύτερους επιστήμονες παγκοσμίως στον τομέα της ψυχικής υγείας, σ’ αυτή την αποκλειστική για το “Money and Life” συνέντευξη, μας βοηθάει να εισχωρήσουμε στο σκοτεινό φαινόμενο του εργασιακού εκφοβισμού και να κατανοήσουμε την ύπουλη αυτή μορφή βίας αλλά και τις σοβαρές ψυχοσωματικές επιπτώσεις και τρόπους αντιμετώπισης της.
Ο διαπρεπής αυτός επιστήμονας που είναι ισόβιο μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ψυχικής Υγείας και έχει τιμηθεί με περισσότερα από 45 διεθνή βραβεία για το πλούσιο επιστημονικό του έργο, περιλαμβάνεται και φέτος στη διεθνή έκδοση για την ιατρική φροντίδα Who’s Who και στο 2% των περισσότερο διαδραστικών επιστημόνων με βάση τις αξιολογήσεις του Harvard και Standford.
Έχει πολυετή εμπειρία ως επιστημονικά υπεύθυνος κλινικών και μονάδων ψυχικής υγείας, όπου και εφάρμοσε επιτυχώς τη χρήση νέων τεχνολογιών, online υπηρεσιών και θεραπειών εξειδικευμένης και εξατομικευμένης διεπιστημονικής προσέγγισης, καθώς και ως επιστημονικός συντονιστής μεταπτυχιακών σπουδών σε θέματα ψυχικής υγείας και πρωτοπόρων προγραμμάτων προάσπισης της ψυχικής υγείας και ευημερίας στο χώρο εργασίας και το σύγχρονο επιχειρείν.
Κ . Ντακανάλη η υγεία και η καταπολέμηση της βίας αποτελούν προτεραιότητα της κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Εσείς είστε μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ψυχικής Υγείας και διεθνών επιτροπών που καθορίζουν κατευθυντήριες οδηγίες σε θέματα ψυχικής υγείας, καθώς επίσης και εμπνευστής πανεθνικών εκστρατειών για την καταπολέμηση της ψυχολογικής βίας και την αποστιγματοποίηση της ψυχικής νόσου. Εάν, κύριε καθηγητά, σας ζητούσαν να ετοιμάσετε μια παρόμοια εκστρατεία στην Ελλάδα, που θα εστιάζεται;
Στο σκοτεινό φαινόμενο του εκφοβισμού που εξαπλώνεται σαν επιδημία στον εργασιακό χώρο.
Ενδημεί αυτό το φαινόμενο στην χώρα μας;
Φυσικά, όπως και το στρίβειν διά του στρουθοκαμηλισμού!
Το πολυδιάστατο και ψυχοφθόρο φαινόμενο του εκφοβισμού δεν γνωρίζει γεωγραφικά όρια. Επίσης δεν λαμβάνει χώρα μόνο στα σχολεία ανάμεσα σε παιδιά και εφήβους, όπως πολλοί ακόμα πιστεύουν.
Θύματα του είναι και ενήλικες εργαζόμενοι, αφού ο εκφοβισμός εκδηλώνεται συχνά και με διαφορετικούς τρόπους και μορφές στους χώρους εργασίας, που μετατρέπονται σε ένα εχθρικό περιβάλλον με υψηλή τοξικότητα.
Ο εργασιακός εκφοβισμός περιλαμβάνει πολλαπλές, επαναλαμβανόμενες, σκόπιμες πράξεις επιθετικότητας, εχθρότητας, κοινωνικής απομόνωσης, ασέβειας ή κακομεταχείρισης ενός εργαζομένου από άλλον εργαζόμενο ή άλλους εργαζόμενους.
Μπορεί να συνδυάσει ψυχολογική και λεκτική βία και να εκδηλωθεί ως εργασιακό σαμποτάζ ή μέσω συμπεριφορών που γίνονται αντιληπτές ως απειλητικές, εκφοβιστικές και ταπεινωτικές και λαμβάνουν χώρα είτε στο χώρο εργασίας είτε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, γραπτών μηνυμάτων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Συνήθως ξεκινά με επίθεση από έναν προς έναν. Μερικές φορές όμως εξελίσσεται σε γενικευμένη εκστρατεία κατά του στόχου και εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα, κλιμακώνεται και ο εργασιακός χώρος μετατρέπεται σε ένα τοξικό και καταχρηστικό περιβάλλον που υπονομεύει την εργασιακή απόδοση, την επαγγελματική εξέλιξη και την ψυχοσωματική υγεία των εργαζομένων.
Κάποιοι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο ορός εκφοβισμός ή αλλιώς bullying ταιριάζει καλύτερα στην περιγραφή του φαινομένου μεταξύ παιδιών που χρησιμοποιούν και σωματική βία και προτείνουν τον όρο mobbing για τον εργασιακό χώρο, όπου οι ενήλικες χρησιμοποιούν πιο συγκαλυμμένες αλλά επιβλαβείς για το θύμα ενέργειες. Συμμερίζεστε αυτήν την άποψη;
Συχνά χρησιμοποιούνται διαφορετικοί όροι για την περιγραφή του bullying, όπως εργασιακή κακοποίηση, ψυχολογική παρενόχληση και ο γενικός όρος mobbing που αναφέρατε.
Κατ’ εμέ ο όρος bullying περιγράφει καλύτερα τον εργασιακό εκφοβισμό. Πρόκειται για ένα “ορισμό ομπρέλα” που περιλαμβάνει όλες τις συμπεριφορές που οδηγούν στη θυματοποίηση και στοχοποίηση του αποδέκτη.
Πόσο συχνό είναι το φαινόμενο του εκφοβισμού στο χώρο εργασίας;
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Εκφοβισμού, περίπου 1 στους 2 ενήλικες που εργάζονται εξ’ αποστάσεως και 1 στους 3 ενήλικες που εργάζονται δια ζώσης υφίστανται κάποια μορφή εργασιακού εκφοβισμού.
Ανάλογα ποσοστά έχουν παρατηρηθεί και σε ευρωπαϊκές μελέτες, που ανέδειξαν επίσης ότι ο εκφοβισμός από το ίδιο φύλο αφορά το 65% όλων των περιπτώσεων. Αυτό σημαίνει για παράδειγμα ότι συνήθως στόχος των γυναικών είναι οι γυναίκες και στόχος των ανδρών είναι οι άνδρες.
Δώστε μας μερικά παραδείγματα συνηθισμένων συμπεριφορών εκφοβισμού στο χώρο εργασίας.
- Σκόπιμο σαμποτάζ ή υπονόμευση της απόδοσης ενός εργαζομένου, όπως ψευδείς και άδικες κατηγορίες για ανύπαρκτα λάθη
- Συνεχής και αδικαιολόγητη κριτική για την ικανότητα του εργαζομένου και για άλλα θέματα άσχετα με αυτήν
- Παράλογες εργασιακές απαιτήσεις
- Υβριστικές, απειλητικές ή ταπεινωτικές συμπεριφορές, φωνές και εξευτελιστικά σχόλια
- Διάδοση ή μη διακοπή κουτσομπολιών ή φημών για έναν εργαζόμενο
- Εσκεμμένος αποκλεισμός ή αγνόηση ενός συναδέλφου, όπως η χρήση της “σιωπηλής μεταχείρισης” με σκοπό να διαχωριστεί και να αποκοπεί από τους υπόλοιπους.
- Απειλές για απόλυση ή μεταφορά σε διαφορετικό τμήμα της εταιρείας
- Στέρηση συστηματικής πληροφόρησης και μέσων που επιτρέπουν την ομαλή εκτέλεση της εργασίας τους
Θα χαρακτηρίζατε τον εκφοβισμό ως μια μορφή βίας;
Είναι μορφή βίας.
Πρόκειται μάλιστα για μια ύπουλη μορφή βίας που επιφέρει ψυχοσωματικές επιπτώσεις.
Απαριθμήστε μας μερικές από τις πιο συχνές ψυχοσωματικές επιπτώσεις που εντοπίζετε στα θύματα του εργασιακού εκφοβισμού.
- Το φαινόμενο του εκφοβισμού και γενικότερα το εχθρικό κλίμα στο χώρο εργασίας, που έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια σε μεγάλο βαθμό τόσο τις επιχειρήσεις όσο και την ερευνητική κοινότητα, είναι σημαντική πηγή σωματικής και συναισθηματικής καταπόνησης.
- Οι πρακτικές του εκφοβισμού με θύματα εργαζομένους που δεν έχουν τρόπο να αμυνθούν, μπορεί να έχουν σοβαρές συνέπειες στην ψυχολογική τους κατάσταση που εκδηλώνονται με συναισθηματικά ή φυσικά συμπτώματα.
- Μερικά από τις πιο συχνά ψυχοσωματικά συμπτώματα που μας αναφέρουν τα θύματα του εργασιακού εκφοβισμού είναι η αϋπνία και γενικότερα οι διαταραχές ύπνου, οι έντονοι και επίμονοι πονοκέφαλοι, οι ναυτίες και γενικά τα γαστρεντερικά προβλήματα, οι καρδιακές αρρυθμίες, τα εξανθήματα στο δέρμα, το μετατραυματικό στρες, οι κρίσεις πανικού και φυσικά τα αυξημένα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης.
Μιας και αναφερθήκατε στο άγχος αλλά και στην κατάθλιψη που αποτελεί την κύρια αιτία αναπηρίας παγκοσμίως, θα ήθελα να σας ρωτήσω εάν το γυναικείο φύλο βιώνει αυτές τις καταστάσεις με διαφορετικό τρόπο από το ανδρικό φύλο;
Το γυναικείο και ανδρικό πρόσωπο της κατάθλιψης δε συμπίπτουν. Αν και τα δύο φύλα βιώνουν και εκφράζουν την κατάθλιψη με διαφορετικούς τρόπους, αυτό δε σημαίνει ότι υπάρχει ένα είδος ανδρικής ή γυναικείας κατάθλιψης.
Συνήθως, οι καταθλιπτικές γυναίκες αναφέρουν αισθήματα θλίψης ή αναξιότητας, ενώ οι άνδρες στην αντίστοιχη περίπτωση, είναι ευερέθιστοι, εκνευρισμένοι, θυμωμένοι, επιθετικοί, χάνουν τον έλεγχο και συχνά προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το εκάστοτε ψυχολογικό τους πρόβλημα καταφεύγοντας στη χρήση ανθυγιεινών και δυνητικά επιβλαβών μεθόδων όπως τα ναρκωτικά ή το αλκοόλ, επιδεινώνοντας τα προβλήματα ψυχικής υγείας και αυξάνοντας τον κίνδυνο αυτοκτονίας ή ανάπτυξης και άλλων παθολογικών καταστάσεων.
Εξαιτίας διαφορετικών βιολογικών (αλλά και άλλων) παραγόντων οι εμπειρίες άγχους των ανδρών διαφέρουν από αυτές των γυναικών, συμπεριλαμβανομένων των τρόπων διαχείρισης, στους οποίους ήδη αναφέρθηκα.
Πέρα από τις ψυχοσωματικές επιπτώσεις στα θύματα του εργασιακού εκφοβισμού, το πρόβλημα αυτό δεν είναι επιζήμιο και για την ίδια την εταιρεία στην οποία λαμβάνει χώρα;
Ο εργασιακός εκφοβισμός είναι σαφώς επιβλαβής και δαπανηρός και για την ίδια την εταιρεία που δεν έχει μηχανισμούς για να ενημερωθεί και να αντιμετωπίσει το φαινόμενο με αποτέλεσμα να υπονομεύεται η αποτελεσματικότητά του και η διατήρηση του ηθικού των εργαζομένων.
Συμβάλει καταρχάς σε μειωμένη παραγωγικότητα και αυτό είναι κατανοητό αφού κανένα θύμα εκφοβισμού που παρουσιάζει τις ψυχοσωματικές αντιδράσεις που επισημάναμε (όπως κατάθλιψη και διαταραχές ύπνου και άγχους) θα ήταν σε θέση να είναι συγκεντρωμένος, συνεργάσιμος και αποδοτικός.
Μπορεί επίσης να αποδυναμώσει τόσο το ηθικό και τα κίνητρα των εργαζομένων όσο και το ομαδικό πνεύμα, καθώς και να βλάψει τη φήμη και την εικόνα μιας εταιρείας, οδηγώντας και στην απώλεια εμπιστοσύνης πελατών.
Τέλος, και πέραν από τις δαπανηρές δικαστικές αγωγές, μην ξεχνάτε ότι οι άνθρωποι που εργάζονται σε εχθρικό περιβάλλον είναι πιο πιθανό όχι μόνο να απουσιάσουν από την εργασία τους αλλά και να εγκαταλείψουν την εταιρεία, με το συνεχείς αλλαγές προσωπικού και τον χρόνο και κόστος επανεκπαίδευσης τους να είναι μια από τις σημαντικές προκλήσεις του σύγχρονου επιχειρείν.
Τα χαρακτηριστικά του εκφοβιστή ή του περιβάλλοντος εργασίας συμβάλλουν περισσότερο στην εμφάνιση και διατήρηση του εργασιακού εκφοβισμού;
Πέρα από τα ψυχολογικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά του θύτη/εκφοβιστή που έχουν σημασία, ο εκφοβισμός είναι μια συμπεριφορά που ενεργοποιείται και διατηρείται σε ένα οργανωτικό περιβάλλον που του το επιτρέπει να συμβεί . . .
Για αυτό και ο αμερικανικός νόμος θεωρεί υπεύθυνο όχι μόνο τον εκφοβιστή, αλλά και τον εργοδότη, όταν δεν λαμβάνει μέτρα προστασίας κατά του εκφοβισμού.
Σε μια πρόσφατη ανάλυση του εργασιακού εκφοβισμού στο Harvard Business Review επισημαίνεται ακόμα ότι οι αποτελεσματικοί μηχανισμοί κατά του εκφοβισμού έχουν τις ρίζες τους στην οργανωτική δικαιοσύνη, τη διαφάνεια, την αξιοκρατία και σε τρόπους που διευκολύνουν την “χωρίς αποκλεισμούς, ευέλικτη εργασία, τη φωνή και τη συμμετοχή”.
Έχετε εργαστεί για κορυφαίες ελληνικές και πολυεθνικές εταιρείες, luxury brands, αθλητικές ομάδες, ιδρύματα, και οργανισμούς παρέχοντας πρωτοπόρα προγράμματα και σύγχρονες λύσεις για την βελτίωση της λειτουργίας και της αποδοτικότητας, την πρόληψη διακρίσεων και του εκφοβισμού στoν εργασιακό χώρο, και την άρτια φροντίδα, ενίσχυση και προαγωγή της ψυχικής υγείας και ευεξίας τόσο των στελεχών όσο και των εργαζομένων. Κατά τη γνώμη σας σε ποιες ενέργειες πρέπει να προβούν οι εργοδότες για την εξάλειψη του εκφοβισμού στον χώρο εργασίας;
Οι πέντε πιο αποτελεσματικές ενεργείς είναι:
- Ανάπτυξη κατευθυντήριων γραμμών που προσδιορίζουν τα αποδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς της εταιρείας
- Αναγνώριση ότι ο εκφοβισμός στο χώρο εργασίας υπάρχει, είναι πραγματικός και αποτελεί πρόβλημα
- Εκπαίδευση των εργαζομένων και των διευθυντών σχετικά με τις διακρίσεις, τις μορφές του εκφοβισμού, την επιθετικότητα και εχθρότητα στο εργασιακό περιβάλλον
- Προώθηση μιας θετικής και υποστηρικτικής εργασιακής κουλτούρας, ώστε οι εργαζόμενοι να αισθάνονται ασφαλείς να μιλήσουν για τα περιστατικά τους
- Ενεργοποίηση σύγχρονων προγραμμάτων υποστήριξης εργαζομένων (employee assistance programs) με παροχή εξειδικευμένων και εξατομικευμένων υπηρεσιών φροντίδας και εκπαίδευση εργαζομένων για τον τρόπο πρόσβασης στις υπηρεσίες αυτές.
Τι θα συμβουλεύατε του εργαζομένους που αποτελούν στόχο εκφοβισμού;
- Να μην πιστεύουν πως ο εκφοβισμός είναι δικό τους λάθος και ότι αφορά την εργασιακή τους ικανότητα
- Να καταγράψουν όλες τις ενέργειες εκφοβισμού και να αποθηκεύουν τα αποδεικτικά όπως απειλητικά σημειώματα, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου κ.λπ.
- Να αναφέρουν τον εκφοβισμό και εάν χρειαστεί να αντιμετωπίσουν τον εκφοβιστή, παρουσία ενός έμπιστου συναδέλφου ή άλλου μάρτυρα παραμένοντας ήρεμοι, άμεσοι και ευγενικοί.
- Να ζητήσουν όχι μόνο νομική συμβουλή αλλά και υποστήριξη. Κάποιοι συνάδελφοι μπορεί να είναι σε θέση να προσφέρουν υποστήριξη. Οι υποστηρικτικοί συγγενείς και φίλοι μπορεί επίσης να βοηθήσουν πολύ, όπως και ένα επαγγελματία ψυχικής υγείας, κυρίως εάν αισθάνονται καταβεβλημένοι και στεναχωρημένοι
Σας ευχαριστούμε για τις χρήσιμες πληροφορίες που μοιραστήκατε μαζί μας.
Σας ευχαριστώ για την φιλοξενία.
Αντώνιος Ντακανάλης: Διερευνώντας τα άδυτα του ψυχισμού των ανδρών
